............

खाली धोतर, वर जुन्या पद्धतीचा सदरा, थरथरते हातपाय, कमरेत काहीसे वाकलेले, पंचाहत्तरीच्या आसपास वय, अंगाला दुरूनही जाणवणारा अस्पष्ट कंप. प्रथितयश वृद्ध लेखक राजाध्यक्ष एक छोटी पायरी चढून, स्टेजच्या मधे असलेल्या वर्तुळाकार लेव्हलवर चढतात. दोन्ही हात छातीशी घट्ट लपेटून घेत तो माणूस आता ताठ उभा राहतो. शरीरातील सारा कंप गायब! हे असतात चाळिशीचे राजाध्यक्ष. कपड्यात बदल नाही, मेकपमधे बदल नाही, केवळ ‘बेअरिंग’मधे बदल करून क्षणार्धात माझ्या डोळ्यासमोर अविश्वसनीय स्थित्यंतर घडलं होतं. १९८८ साल असावं. जुहूच्या पृथ्वी थिएटरमधे महेश एलकुंचवारांच्या ‘आत्मकथा’चा प्रयोग सुरू होता. स्टेजच्या मध्यावर, स्पॉटमधे डॉक्टर लागू ‘राजाध्यक्षां’च्या भूमिकेत उभे होते आणि माझ्या अंगावर काटा आला होता!

एका अर्थानं मी खूप नशीबवान आहे. आयआयटीत असताना दीपाशी ओळख झाली आणि लवकरच डॉक्टरांशी. केवळ अपघाताने मी नुकताच नाटकात लुडबुड करू लागलो होतो. येणं-जाणं वाढलं. डॉक्टरांच्या अभिनयाचा मी फॅन आहे. ‘नटसम्राट’, ‘हिमालयाची सावली’, ‘सिंहासन’ अशा साऱ्याचा एक दबदबा होता. सुरुवातीला माझ्या मनावर खूप दडपण असूनही, कुठलाही आव न आणता, समोर असलेल्या माणसाच्या पातळीला येऊन सहजपणे वागण्याच्या डॉक्टरांच्या स्वभावामुळे, वयात आणि कर्तृत्वात खूप अंतर असूनही छान मैत्री झाली. पूर्वी मुंबईला त्यांच्या ‘गोल्डमिस्ट’मधील निवासस्थानी मी अनेक नामवंतांना भेटलो आहे. त्यांची मतं ठाम असली, तरी ती ते दुसऱ्यावर लादत नाहीत. त्यांच्या वागण्यातील अकृत्रिमपणामुळे मला त्यांच्या जवळ जाता आलं हे माझं भाग्य!

डॉक्टर अतिशय शिस्तप्रिय. हे त्यांच्या वागण्यात सहजपणे दिसून येत असे. संगीताच्या पार्श्वभूमीवर त्यांचा चालणारा रियाज मी पाहिलेला आहे. अर्थातच दुरून. मोजकंच खाणं, या वयातही नित्यनियमानं फिरायला जाणं माझ्या ओळखीचं आहे. स्वच्छ गोरा रंग, उंची बेताची आणि ते तेजस्वी डेंजर घारे डोळे. ते कितीही प्रेमळ असले, तरी या माणसाच्या व्यक्तिमत्त्वातच असं काहीतरी आहे की आपण त्यांच्या जवळ जाताच एक दरारा जाणवतो. त्यांची बुद्धिमत्ता असेल, परखड विचार असतील किंवा त्यांच्या कर्तृत्वाचं अदृश्य वलय असेल, पण आपल्या मनात एक आदरभाव सहज उद्भवतो. मला ८७ साल लख्ख आठवतं आहे. मी नेतृत्व करत असलेल्या हिमालयातील ट्रेकवर अपघात झाला होता. त्याच ट्रेकवर डॉक्टरांचा मुलगा तन्वीरही होता. वर्तमानपत्रात उलट-सुलट लिहून येत होतं. त्याच्या पुढल्याच वर्षीच्या ‘कांचनजंगा’ मोहिमेचा मी नेता होतो. एकीकडे अपघाताचं दुःख, सल होता तर दुसरीकडे नवीन मोहिमेबद्दल धास्ती होती. डॉक्टरांनी ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’मधे, पालक असूनही कुठलीही भीड न बाळगता एक पत्र लिहिलं होतं. त्यामुळे अनाठायी टीका शमली. या बाबतीत मी नेहमीच डॉक्टरांचा ऋणी राहीन.

डॉक्टर एक अत्यंत ताकदवान, उच्च दर्जाचे अभिनेते, कलाकार आहेत हे निर्विवाद सत्य आहे. त्यांच्या अभिनयात सखोल विचार, तयारी आणि त्यांची मेहनत दिसून येते. मी त्यांच्या अभिनयाच्या बाबतीतील अनेक ‘ष्टोऱ्या’ ऐकलेल्या आहेत. कुठल्याशा सीरियलची गोष्ट. एक शॉट चालू होता. डायलॉग असे नव्हतेच. सहअभिनेत्री आणि ते चालताहेत, ती काही तरी म्हणते. डॉक्टर मागे वळून पाहत, ‘हं!’ असं म्हणतात. डॉक्टरांच्या ‘हं!’मधे, ‘इतकं सारं होतं, तर तेव्हा का नाही बोललीस?’ असं त्यांच्या चेहऱ्यावर अभिप्रेत होतं. सहअभिनेत्री काहीतरी गडबड करत होती. चार/पाचवेळा रिटेक झाले. डॉक्टरांनी न कुरकुरता रीटेक दिले. शेवटी एकदाचा शॉट OK झाला. नंतर कधी तरी ते ‘शॉट्स’ पाहत असताना, दिग्दर्शकाच्या लक्षात आलं, की त्या पाचही ‘शॉट्स’मधे डॉक्टरांचा अभिनय कॉपी-पेस्ट वाटावा इतका तंतोतंत होता. ही अभिनयातील शिस्त थक्क करणारी आहे. मी त्यांच्या नाटकातील सहकलाकारांकडून त्यांच्या शिस्तप्रियतेबद्दल अनेकदा ऐकलेलं आहे. नाट्यसंहितेत कुठलाही फेरफार न करण्याबद्दल साऱ्यांनाच डॉक्टरांचा एक प्रेमळ धाक वाटत असे.

डॉक्टरांची ‘तात्यासाहेबां’शी (वि. वा. शिरवाडकर) विशेष मैत्री होती. माझ्या पहिल्या नोकरीनिमित्त मी दिल्लीत वर्षभर राहिलो होतो. त्यामुळे दिल्ली माझ्या परिचयाची होती. महाराष्ट्र इन्फर्मेशन सेंटरमधे माझी मैत्रीण सुनीती जैन तेव्हा काम करत असे. संगीत नाटक अकादमीचा महोत्सव होता. तात्या आणि त्यांचा मित्रपरिवार, डॉक्टर, रामदास भटकळ अशा खाश्यांची सरबराई करायची जबाबदारी सुनीतीनं माझ्यावर टाकली होती. ह्या साऱ्यांचा सहवास ही माझ्यासाठी पर्वणी होती. तेव्हाच डॉक्टरांचं ‘उद्ध्वस्त धर्मशाळा’ पाहण्याचा योग आला. त्या नाटकात डॉक्टर सुमारे पाउण तास एकाच खुर्चीत बसलेले असतात. साहजिकच हालचालींवर मर्यादा, पण तशाही स्थितीतील डॉक्टरांचा अभिनय लाजवाब होता. कुठल्याशा हिंदी सिनेमात समुद्रकिनारी डॉक्टर मरून पडतात. लाटा अंगाशी खेळत असलेल्या कलेवराचा सीन, म्हणे ‘मरण्या’च्या अभिनयातील एक अप्रतिम ‘धडा’ समजला जातो.

कालच डॉक्टरांचा नव्वदाव्वा वाढदिवस होता. मी ‘अंबर’ हॉलमधे अभीष्टचिंतन करण्यासाठी गेलो होतो. जवळ जाऊन वाकून नमस्कार केला. डॉक्टरांनी मोठ्या प्रेमानं माझा हात हातात घेऊन कोचावर बसवून घेतलं. नमस्कारावरून आठवलं, डॉक्टरांना नमस्कार केलेला रुचत नसे. कुणी वाकून नमस्कार केल्यास, ते पटकन त्या माणसाला वाकून नमस्कार करत म्हणत असत, ‘अरे, माणसाला नमस्कार करू नये!’ ह्या अतिशय मोठ्या माणसाचा विनम्रपणा खटकत असे; पण नंतर लक्षात आलं की त्यात कुठलीही दांभिकता नव्हती. काल ते काही म्हणाले नाहीत. बहुधा वयोमानपरत्वे ते थोडे मवाळ होऊन अशा गोष्टी खपवून घेत असावेत. त्यांच्या मृदू स्पर्शातील प्रेम जाणवत होतं. अशा माणसाचा सहवास, मैत्री लाभली याबद्दल मी माझ्याच भाग्याचा हेवा करतो. त्यांच्याजवळ बसलेलो असतांना, आपण उत्तुंग कर्तृत्व असलेल्या नटसम्राटाच्या, हिमालयाच्या सन्निध असल्याचं जाणवत होतं; पण सोबत मायेची सावली होती.